Εισήγηση Διευθύντριας Γ. Α. Κ. Λαμίας
Η Γιαννιτσού μέσα από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους
Σοφία Βακιρτζηδέλη, Βιβλιοθηκονόμος-Προϊσταμένη Γ.Α.Κ.-Αρχείων Ν. Φθιώτιδας
Εγώ, ίσως σας απογοητεύσω λίγο αρχικά, γιατί δε θα σας μιλήσω για κάποιο ιστορικό γεγονός στη Γιαννιτσού ή στην ευρύτερη περιοχή, όπως οι προηγούμενοι ομιλητές. Θα σας μιλήσω για τις πηγές απ’ όπου αντλούμε πληροφορίες για να πραγματοποιηθεί αυτή και άλλες παρόμοιες ημερίδες και για τις πηγές που αποκαλύπτουν την ιστορία αυτού του τόπου.
Οι πηγές αυτές είναι κυρίως το πλούσιο αρχειακό υλικό που φυλάσσεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Τα Γενικά Αρχεία του Κράτους δεν φυλάσσουν απλώς έγγραφα αλλά διαχειρίζονται πληροφορίες αποθηκευμένες σε ποικίλα υποστρώματα, σε μια εποχή κατά την οποία η ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφόρηση αποτελεί θεμελιώδες δημοκρατικό δικαίωμα. Τα Γενικά Αρχεία του Κράτους διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στους τομείς της ιστορικής έρευνας, της πολιτιστικής δράσης, της διοικητικής πληροφόρησης και της εξυπηρέτησης του πολίτη.
Η Κεντρική Υπηρεσία των Γ.Α.Κ. εδρεύει στην Αθήνα και σχεδόν σε κάθε Νομό λειτουργεί αποκεντρωμένη υπηρεσία. Στη Φθιώτιδα Τα Γενικά Αρχεία Κράτους – Αρχεία Νομού Φθιώτιδας, λειτουργούν από το 1973 με έδρα τη πρωτεύουσα του Νομού, τη Λαμία. Ανάμεσα στους στόχους τους συγκαταλέγονται:
- Η επισήμανση και απογραφή των εχόντων ιστορικό ενδιαφέρον δημόσιων αρχείων, η επιλογή και εισαγωγή τους στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και η προετοιμασία για τη διάθεση στους μελετητές.
- Η εξυπηρέτηση ιδιωτών – ερευνητών που αναζητούν στοιχεία για την τοπική ιστορία, αλλά και υπηρεσίες που αναζητούν δημόσια έγγραφα παλαιότερων ετών.
- Η προσπάθεια να συντηρήσει και να διασώσει σπάνια και πολύτιμα για την ιστορία του τόπου τεκμήρια.
- Η διαμόρφωση κατάλληλων συνθηκών για τη τόνωση και ανάπτυξη της ιστορικής έρευνας για το νομό μας με βάση το αρχειακό υλικό.
- Η παροχή πληροφοριών και η διαμόρφωση συνθηκών συμμετοχής των Φθιωτών σε διοργανώσεις ιστορικού ενδιαφέροντος (δημοσιεύσεις στον τοπικό τύπο, διαλέξεις, ραδιοφωνικές εκπομπές, συνέδρια, ημερίδες, εκθέσεις αρχειακού υλικού).
- Ο εμπλουτισμός του αρχειακού υλικού με αγορά ή αποδοχή δωρεάς αρχειακού υλικού από ιδιώτες
Ανάμεσα στο πλούσιο αρχειακό υλικό που φυλάσσεται τόσο στην Κεντρική Υπηρεσία των Γ.Α.Κ., όσο και στα Αρχεία Ν. Φθιώτιδας, εντοπίζεται υλικό που αφορά κάθε περιοχή του Νομού μας, και φυσικά εντοπίζεται υλικό και για την Παλαιά και τη Νέα Γιαννιτσού, καθώς και την ευρύτερη περιοχή. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα περισσότερα στοιχεία, τα οποία παρουσιάστηκαν από τους προηγούμενους ομιλητές, προέρχονται από το αρχειακό υλικό των Γενικών Αρχείων.
Ποια είναι όμως αυτά τα αρχεία, τι περιλαμβάνουν και τι στοιχεία μπορούμε να αντλήσουμε; Ας ξεκινήσουμε από την Κεντρική Υπηρεσία των Γενικών Αρχείων που φυλάσσει υλικό για την περιοχή μόνο από τον 19ο αιώνα και κυρίως για την περίοδο μετά την απελευθέρωση του Ελληνικού κράτους. Οι αναφορές του κου Ζέρβα στους Γιαννιτσιώτες αγωνιστές του 1821 προέρχονται από το αρχείο των Αριστείων, το οποίο περιλαμβάνει καταλόγους εγγράφων, αριστεία, πιστοποιητικά, αποδεικτικά, ενδεικτικά, αναφορές, δηλώσεις, αιτήσεις, φύλλα μητρώου, επιστολές, υπηρεσιακή αλληλογραφία και άλλα υπηρεσιακά έγγραφα, τα οποία αφορούν τους αγωνιστές του 1821. Οι συλλογές Λαδά και Βλαχογιάννη, περιλαμβάνουν εκλογικά έγγραφα όπως ο εκλογικός κατάλογος του 1865 που βρίσκεται στην έκθεση αρχειακού υλικού. Άλλα αρχεία απ’ όπου μπορούμε να αντλήσουμε πληροφορίες για την Γιαννιτσού και για την ευρύτερη περιοχή του Δήμου Μακρακώμης είναι τα αρχεία της Μικτής Επιτροπής Εθνικών Κτημάτων, τα αρχεία της Γραμματείας Οικονομικών, της Γραμματείας Εσωτερικών και της Γραμματείας Εξωτερικών, της Γραμματείας Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, στα οποία μπορούμε να βρούμε πληροφορίες για το ιδιοκτησιακό καθεστώς της περιοχής, για το φαινόμενο της ληστείας, στοιχεία για τους γεωργούς και τους ιερείς, καθώς και πλήθος άλλων πληροφοριών.
Στα Γενικά Αρχεία Ν. Φθιώτιδας, φυλάσσονται έγγραφα από τον 19ο αιώνα έως σήμερα. Η σημαντικότερη ίσως κατηγορία εγγράφων είναι τα συμβολαιογραφικά αρχεία. Αν και στη Μακρακώμη λειτουργούσε Ειρηνοδικείο από τον 19ο αιώνα, πολλοί συντοπίτες σας επέλεγαν τους συμβολαιογράφους Λαμίας για τη διεκπεραίωση των υποθέσεων τους. Το παλαιότερο συμβόλαιο που εντοπίζεται είναι του 1837 (550/1837 Συμβολαιογραφών Ειρηνοδίκης Περραιβός) και αφορά τα Καλύβια Γιαννιτσούς. Άλλες συμβολαιογραφικές πράξεις που έχουν εντοπιστεί αφορούν πληρεξούσια προς δικηγόρους ή άλλα πρόσωπα, εξοφλητικά, πωλητήρια που αφορούν αγοραπωλησίες ζώων και ακινήτων, ενοικιαστήρια, διαθήκες, προικοσύμφωνα κ.α.
Άλλο σημαντικό αρχείο που φυλάσσεται στα Αρχεία Νομού Φθιώτιδας είναι αυτό του Πρωτοδικείου Λαμίας. Οι ερευνητές μπορούν να εντοπίσουν αποφάσεις, πρακτικά, και βουλεύματα που αφορούν κατοίκους της Γιαννιτσούς, όπως το βούλευμα 36/1856 που αφορά τον ληστή Γεώργιο Καλτζά από τη Γιαννιτσού και αναφέρθηκε στην εισήγηση του κου Δημητρίου για τη ληστεία. Επίσης, η συλλογή τοπικού τύπου, είναι πηγή πληροφοριών για τους ερευνητές, αφού συναντάμε ειδήσεις και σημαντικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στη Γιαννιτσού.
Στη διάθεση όμως του κοινού και των ερευνητών είναι και σύγχρονα αρχεία. Στα αρχεία του 20ου αιώνα και πιο συγκεκριμένα στα αρχεία της Νομαρχίας Φθιώτιδας εντοπίζουμε έγγραφα των κοινοτήτων της Παλιάς και Νέας Γιαννιτσούς που περιλαμβάνει τη Διοικητική Αλληλογραφία των κοινοτήτων με τη Διεύθυνση Εσωτερικών και το Νομαρχιακό Ταμείο, ενώ υπάρχουν και βιβλία αρτοτροφοδοτούμενων και διανομών από το Τμήμα Εμπορίου, από τα οποία αντλούνται στοιχεία για τις οικογένειες Γιαννιτσιωτών και την οικονομική και κοινωνική τους κατάσταση.
Εδώ οφείλουμε να διευκρινίσουμε τα εξής:
- Η εισήγηση αυτή, δεν αποτελεί έναν εξαντλητικό κατάλογο των αρχείων που διασώζονται, απλά προσπαθεί να δώσει μια πρώτη εικόνα του διαθέσιμου υλικού για τη Γιαννιτσού.
- Τα στοιχεία για τα αρχεία που έχουν εντοπιστεί, προέρχονται από τα εργαλεία έρευνας (ευρετήρια, καταλόγους) των Γενικών Αρχείων και των Αρχείων Ν. Φθιώτιδας και από προσωπική έρευνα ερευνητών που εθελοντικά μας παραχωρούν τα αποτελέσματα της εργασίας τους.
- Δεν έχει γίνει η αποδελτίωση και αναλυτική καταγραφή των υπαρχόντων αρχείων. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι ο κάθε ερευνητής που ενδιαφέρεται να βρει στοιχεία, θα πρέπει να διαθέσει χρόνο για τον εντοπισμό των στοιχείων. Βέβαια, το γεγονός ότι ορισμένα αρχεία έχουν ήδη ψηφιοποιηθεί και αναρτηθεί στο διαδίκτυο, καθιστά το υλικό πιο εύκολα προσβάσιμο και την αρχειακή έρευνα ευκολότερη.
Γιατί όμως διατηρούμε τα αρχεία; Η σημασία του αρχειακού υλικού έγκειται στο διοικητικό ενδιαφέρον και το ιστορικό[1]. Όσον αφορά το διοικητικό ενδιαφέρον, το αρχειακό υλικό έχει αποδεικτική αξία. Χωρίς αυτό τίποτε δεν μπορεί να αποδειχθεί με βεβαιότητα, γιατί η ανθρώπινη ύπαρξη υπόκειται στο σφάλμα και στη λήθη. Το αρχείο δημιουργείται με χρηστικό σκοπό και αποτελεί προϋπόθεση μιας αποτελεσματικής διαχείρισης. Όσον αφορά το ιστορικό ενδιαφέρον, το αρχειακό υλικό αποτελεί την πρώτη πηγή της ιστορικής έρευνας. Τα αρχεία διαφυλάσσουν τα ίχνη των όσων έχουν συμβεί σε ένα δεδομένο οργανισμό σε μια δεδομένη περίοδο.
Με ποιο τρόπο και σε ποιους τομείς μπορούν να χρησιμοποιηθούν αυτές οι πληροφορίες;
- Πρώτον, για λόγους αποδεικτικούς: αυτοί προκύπτουν πολλές φορές ως έμμεσες πληροφορίες από κάποιο τεκμήριο. Π.χ. ένα Μαθητολόγιο συντάσσεται για την παρακολούθηση της σχολικής επίδοσης των μαθητών. Παράλληλα όμως καταγράφεται η απασχόληση των γονέων τους, η ηλικία τους, ο τόπος κατοικίας, η βαθμολογία τους κλπ.
- Δεύτερον, για λόγους ερευνητικούς: αυτοί μπορεί να αναφέρονται σε ένα πλήθος επιστημών, αφού ο κύριος προμηθευτής των Γ.Α.Κ., η ευρύτερη δημόσια διοίκηση, καλύπτει ένα μεγάλο φάσμα δραστηριοτήτων (υγεία, εκπαίδευση, οικονομία, εμπόριο κλπ).
- Και τέλος, για λόγους εκπαιδευτικούς: το αρχειακό υλικό, με την ποικιλία που προφέρει, επιτρέπει την διδακτική αξιοποίηση του σε μαθήματα όπως της ιστορίας, της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, κ.α.
Αν και η αρχειακή έρευνα μπορεί να είναι μια χρονοβόρα και επίπονη, πολλές φορές, διαδικασία, η οποία απαιτεί δεξιότητες του ερευνητή – όπως η εξοικείωση με την παλαιογραφία για την ανάγνωση των χειρογράφων – η ανταμοιβή μας για αυτόν τον “κόπο” είναι η συγκίνηση, η χαρά, η νοσταλγία που νιώθουμε όταν ανακαλύπτουμε στοιχεία για τους προγόνους μας, είτε αυτό είναι μια φωτογραφία του παππού μας, είτε είναι το προικοσύμφωνο της προγιαγιάς μας, είτε είναι ένας εκλογικός κατάλογος που μαρτυρά ότι η οικογένεια μας ζούσε σε αυτό το χωριό από τον προηγούμενο αιώνα. Άλλωστε, το κοινό των Γ.Α.Κ. δεν είναι και δεν θέλουμε να είναι μόνο οι ερευνητές. Είναι όλοι όσοι έχουν δίψα να μάθουν, να ανακαλύψουν και να εκμεταλλευτούν στο μέγιστο τις δυνατότητες που τους προσφέρουν τα αρχεία.
Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να επισημάνω ότι δεν παράγει αρχειακό υλικό μόνο ο δημόσιος τομέας αλλά όλοι μας σε καθημερινή βάση. Η αλληλογραφία, οι έλεγχοι και τα απολυτήρια του σχολείου, οι τίτλοι ιδιοκτησίας και τα συμβόλαια, οι παλιές φωτογραφίες και οτιδήποτε άλλο διατηρούμε γιατί είναι σημαντικό για εμάς, ακόμα και οι λογαριασμοί αποτελούν το προσωπικό μας αρχείο, από το οποίο φαίνεται η δράση μας και η ιστορία μας. Να θυμάστε ότι όσο περισσότερα αρχεία διασώζουμε, τόσα περισσότερα κομμάτια σώζουμε από την ιστορία μας. Σε τοπικό επίπεδο, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Γιαννιτσούς με την πρωτοβουλία του να συγκεντρώσει τις παλιές φωτογραφίες των συγχωριανών σας, να τις εκθέσει και να τις εκδόσει σε cd κατάφερε να διασώσει ένα πολύτιμο αρχείο και μαζί τις μνήμες των ανθρώπων αυτού του χωριού.
Πριν κλείσω, θα ήθελα να σας πω λίγα λόγια για την έκθεση αρχειακού υλικού, η οποία θα παραμείνει μόνιμα στο Δημοτικό Σχολείο της Γιαννιτσούς. Το υλικό που εκτίθεται, προέρχεται από τρεις αρχειακούς φορείς, την Κεντρική Υπηρεσία των Γ.Α.Κ., τα Αρχεία Ν. Φθιώτιδας και το Ιστορικό και Παλαιογραφικό Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης. Η επιλογή του υλικού για την έκθεση έγινε με βάση την αντιπροσωπευτικότητα και την σπουδαιότητα των εγγράφων καθώς και την άμεση σχέση τους με τις εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν. Έτσι σκοπός της παρουσίασης αυτής είναι να εκτεθεί ικανό δείγμα αρχειακού υλικού και από τις τρεις υπηρεσίες που φιλοξενούν αρχεία για την Γιαννιτσού, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν διασώζονται αρχεία και σε άλλους φορείς. Απώτερος σκοπός της έκθεσης είναι να προβληθεί η χρησιμότητα και η αξία του αρχειακού υλικού στο κοινό, ώστε να αξιοποιηθεί μελλοντικά το αρχειακό υλικό στο σύνολο του.
Και επειδή η διάσωση των αρχείων είναι ευθύνη όλων μας, θα κλείσω με μια αξιέπαινη πρωτοβουλία, η οποία ευχόμαστε να βρει μιμητές και στο Νομό μας, και αφορά την διάσωση των αρχείων. Σας διαβάζω το δημοσίευμα της εφημερίδας «Τα Νέα» που δημοσιεύτηκε στις 28 Ιουλίου:
«Την αποζημίωση που λαμβάνει ως αντιδήμαρχος την παραχωρεί για τις ανάγκες του προγράμματος ανάδειξης του αρχειακού υλικού των παλαιών κοινοτήτων! Ο αντιδήμαρχος Κισσάμου και πρώην δήμαρχος της περιοχής για οκτώ χρόνια Νίκος Κατζουράκης με έγγραφό του προς την οικονομική υπηρεσία του δήμου ανακοινώνει την παραίτησή του από την αποζημίωση που λαμβάνει ως αντιδήμαρχος προκειμένου να αξιοποιηθούν τα χρήματα αυτά για τη διατήρηση, ανάδειξη και έκθεση του πλούσιου αρχειακού υλικού που διαθέτουν οι πρώην κοινότητες. «Είναι σημαντικό αρχειακό υλικό, πραγματικοί θησαυροί που πραγματικά αξίζει να διατηρηθεί. Για παράδειγμα, βρήκα έγγραφο κοινότητας που μιλάει για την επίταξη αλόγων κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής, και άλλα σημαντικά έγγραφα άξιας μελέτης από τους ιστορικούς τα οποία πραγματικά χάνονται, πέφτουν θύμα της εγκατάλειψης» δήλωσε ο κ. Κατζουράκης» (Εφημ. Τα Νέα,28-07-2011).
[1] Οργάνωση και διαχείριση δημοσίων αρχείων
