Εκκλησιές
Οι Γιαννιτσώτες, όπως όλοι οι άνθρωποι, είναι βαθιά θρησκευόμενοι και με ταπεινοφροσύνη και ευλάβεια εκδηλώνουν την πίστη τους ανά τους αιώνες.
Ο Μεγαλόπρεπος Ναός του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου και παλιότερα του Σωτήρος, όπως θα δούμε παρακάτω, αλλά και τα πολλά εξωκλήσια και εικονίσματα σε κάθε σημείο του χωριού δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία.
Αυτό το προαιώνιο θρησκευτικό συναίσθημα των Γιαννιτσωτών το προσδιορίζουν και οι παρακάτω Αρχειακές εκκλησιαστικές αναφορές όπως είναι:
α) Ο κ. Σπανός, δεν γνώριζε ότι οι παραπάνω οικισμοί βρίσκονταν στην σημερινή γεωγραφική περιοχή της Γιαννιτσούς (Παλιάς και Νέας) για να τους συμπεριλάβει, ενώ έχουν ξεχωριστή αναφορά στην πρόθεση.
β) γιατί οι φωτοτυπίες της πρόθεσης που είχε στη διάθεσή του, είναι κακής ποιότητας και γ) γιατί ο κ. Γ Δημητρίου δεν είχε δημοσιεύσει τότε την εργασία του με τους οικισμούς του νομού Φθιώτιδας.
Νεόφυτος 1730-1756
Μετά την παραίτησιν του κυρ Νικηφόρου εχειροτονήθη ο κυρ Μεόφυτος παρά του Πατριάρχου κυρ Νεοφύτου, διάκονος ών του αυτού πατριάρχου και ήτον Μυκωνιάτης. Άνθρωπος πολλά δειλός, ήσυχος και άκακος πλην ήτον ολίγον φιλάργυρος και εκυβερνήθη καλώς. Και με το να ήτον δειλός και ήσυχος εξ αιτίας των Τούρκων έκτισεν οσπίτιον εις την Γιαννιτζού και εκάθησεν εκεί έζησε χρόνους έξ εις τον θρόνον και ετελεύτησεν και ετάφη μέσα εις την αυλήν της Μητρπόλεως όπισθεν από το ιερόν. Έπειτα κάμνοντάς του ανακομιδήν ομού με τον Ιερόθεον ο κυρ Καλλίνικος επείγε τα λείψανα του εις κοιμητήριον του μοναστηριού της Αγάθωνης. (Τα δύο ονόματα είναι αρχιερείς που τον διαδέχθηκαν στη Μητρόπολη Νέων Πατρών)
Όπως και σε άλλο σημείο έγραψα, η Ιστορία της Γιαννιτσούς και της Παλαιάς Γιαννιτσούς είναι άρρηκτα δεμένη, όπως ήταν και η ζωή των ανθρώπων τους
Εκκλησιαστικές αλλαγές
Πριν τη δημιουργία του Ελληνικού κράτους και τη χάραξη των συνόρων στο φρύδι της Όρθρυς, η Γιαννιτσού εκκλησιαστικά υπάγονταν στην επισκοπή Ν. Πατρών (Υπάτης).
Βρισκόμαστε στο 1833, με την έλευση του Όθωνα και την πλήρη επικράτηση των Βαυαρών στα εσωτερικά της χώρας, δημιουργούνται ριζικές αλλαγές ως προς το εκκλησιαστικό.
Ο Χρήστος Καραγεωργίου στο Βιβλίο του «Μοναστήρια στη Φθιώτιδα». σελίδα 127 γράφει: …. “στη Φθιώτιδα στα χρόνια της τουρκοκρατίας ήταν και άλλα εκτός από εκείνα που αναφέρουμε για τη δράση τους. Τα λοιπά μοναστήρια που όλα πια είναι διαλυμένα και βρίσκονται σε ερείπια τα περισσότερα ή μόνο ένα εκκλησάκι σώζεται στη θέση τους για να υπογραμμίζει την άλλοτε εκεί παρουσία του μοναστηριού”. Αναφέρει μια πλειάδα από αυτά και τέλος δηλώνει πως υπήρχαν και άλλα μικρότερα σε πολλά μέρη της Φθιώτιδας.
Τα μοναστήρια του τότε νομού Φθιώτιδας με τα κτήματά τους σε διάφορα μέρη είναι:
Το μετόχι του Αγίου Τάφου στη Σούρπη, ομοίως το ίδιο στο Πτελεό, Το μοναστήρι της Ξενιάς εις Πτελεό, το της ιδίας στη Σούρπη, ομοίως το της Αγίας Παρασκευής εις Γαρδίκι (Κρεμαστής Λαρίσης), ομοίως το της Ξυνιάς στο Μαχαλά, ομοίως το της Ξυνιάς στους Αγιάδες, το της Αγίας Λαύρας εις Γαρδίκι, ομοίως της Παναγίας Βαβριανής ή Βαρνάρας εις Χαμάκου, ομοίως το του Αγίου Γεωργίου (Αμυγδαλιά) εις Σαπουνά, το των Ταξιαρχών στη Νεράιδα.
Το μοναστήρι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στα Αλεπόσπιτα, το του Προφήτη Ηλία εις Γαρδίκι Υπάτης, το της Παναγίας Ρουσθιανής κατά την Κουτσούφλιανη, το της Δαμάστας, το του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στις Μυξιάτες, το της μονής της Παναγίας Δελφινιώτισσας εις Δέλφινο, το του Αγίου Βλασίου στη Στυλίδα, το του Αγίου Νικολάου στη Δίβρι, το του Αγίου Αθανασίου στο Πλατύστομο (ξυλογέφυρον) του Δήμου Μακρακώμης. (σε άλλο σημείο αυτό το αναφέρει και ως του Γαρδικίου.
Πρώτη φροντίδα του νέου Επισκόπου ήταν η επίλυση του ενοριακού και εφημεριακού ζητήματος.
Με το ίδιο παραπάνω Β. Δ η Γιαννιτσού ή Γλαβανίτσα, ως Γιαννιτσώτικα Καλύβια, υπάγεται πλέον στην Επισκοπή Λαμίας
Το χωριό Γκλαβανίτσα( σημερινή Ν, Γιαννιτσού) λεγόταν και Γιαννιτσώτικά Καλύβια, είχε τρείς εφημερίους. (Γ.Δημητρίου)
Γράφει ο κώδικας: «Όμοιον τούτου εδόθη προς τους πρεσβυτέρους Σακελλάριον Αντώνιον Κωνσταντίνου, Αθανασίου Ιωάννου και Ιωάννην Κωνσταντίνου δια την ενορίαν Γκλαβενίτζαν ήτοι Ν. Γιαννιτσού» 28 αριθ. πρωτοκόλλου 858/31 Δεκεμβρίου 1834. Πηγή «Φθιωτικά Χρονικά» 1997 σελίδα 52 με αύξοντα. αριθμό 14 για τις ενορίες και τους εφημέριους της Επισκοπής Ζητουνίου 1835
Στα πολυπληθή χωριά όπου διορίζονται πλείονες εφημέριοι, δεν χωρίζονται σε τομείς, αλλά στην ίδια ενορία διορίζονται περισσότεροι από ένας ιερείς, μεταξύ τους γίνεται καταμερισμός των οικογενειών των ενοριτών Πηγή «Φθιωτικά Χρονικά» 1997 σελίδα 60
Το χωριό μας ήταν πράγματι πολυπληθές από την ίδρυση του, επιβεβαιώνεται και από την απογραφή του 1835 που αναφέρεται και στο κεφάλαιο «Θέση και όρια», όπου με βάσει αυτή την απογραφή το χωριό είχε 117 οικογένειες και 503 κατοίκους.
Έχουμε καταχωρημένες 4 επί πλέον άδειες γάμων του 1836 από τα «Φθιωτικά Χρονικά εκδόσεως του 1998» στις σελίδες 51, 54 όπου αναφέρεται:
1) 109. Προς εφημέριον Καλυβίων Γιαννιτζούς πρεσβύτερων Δημήτριον δια να στεφανώσει τον Κώστα Ιωάννου μετά της Αικατερίνης του Γιαννάκη Καρκάνη εις γάμον αμφωτέρους πρώτον
Λαμία 28 Σεπτεμβρίου 1836
Λαμία 4 Σεπτεμβρίου 1836
Λαμία 26 Ιανουαρίου 1838.
Από τις παραπάνω άδειες φαίνεται καθαρά ότι η Ν. Γιαννιτσού είχε τέσσαρες ιερωμένους,: Ήτοι τους: Πρεσβύτερο
Ιωάννου Αθανάσιος: Ιερωμένος στο χωριό Γιαννιτσού ετών 68
Κωνσταντίνου Ιωάννης: Έγγαμος 77 ετών,
Κωνσταντίνου Αντώνιος: Από τον Ασπροπόταμο, έγγαμος κατείχε τον ιερατικό τίτλο του Σακελλάριου αργότερα όπως φαίνεται άλλαξε το όνομά του σε Αντώνιο Σακελλάριο (Πηγή: Γ, Δημητρίου)
Το 1843 ιερούργησε στην εκκλησία του χωριού «Σωτήρος» και συμμετείχε στην διαμόρφωση του εκλογικού καταλόγου υπό τον πάρεδρο Αναγνώστη Κουτσολέλο, διαχώρισε τη θέση του με τους υπολοίπους και με τον παρεδρο Κουτζολέλου σχημάτισαν μειοψηφία και μαζί με άλλους 40, χωρίς να εκλέξουν δικό τους εκλογέα..
Κωνστας Γεώργιος: Ιερέας Γιαννιτσούς άγαμος, πιθανολογείται ως ιερομόναχος
Οικονόμου Ιωάννης: Αναφέρεται σε πολλές άδειες γάμου, επίσης στις 14 8βρίου 1843, συναντάμε, ως παπά Ιωάννη, χωρίς να γνωρίζουμε ποιος από του παραπάνω Γιάννηδες είναι, να ιερουργεί στον Άγιο Αθανάσιο του Αρχανιού που προσκλήθηκε από μέρος των κατοίκων για να ιερουργήσει και να μετάσχει στην σύνταξη του εκλογικού καταλόγου του 1843, των διαφωνούντων με τον πάρεδρο και τον ιερέα του Αρχανιού, Αλεξίου Παπά Γεώργιο.
Δημήτριος. Παπά Δημήτρη: Αναφέρεται στον εκλογικό κατάλογο του χωριού μας το 1843 να ψηφίζει.
Αντίθετα στον κατάλογο των χωριών του 1835 αναφέρεται ως Γλαβανίτσα, Ν. Γιαννιτσού, λεγόταν και Γιαννιτσιώτικα Καλύβια. στον αυξ. Αριθμό 55 όπου αναφέρονται τα ονόματα των παραπάνω ιερέων, χωρίς το όνομα του παπά Δημήτριου. Ενώ εμείς με βάση τις παραπάνω άδειες γάμου που έχουμε στα χέρια μας από το 1834 έως το1836 αναφέρεται και ο παπά Δημήτρης.
Επίσης η κυρία Κουλτούκη αναφέρει μία ενορία στη Γιαννιτσού και όχι δύο ή τρεις, όπως αναφέρουν άλλοι ερευνητές, Ενώ αντίθετα αναφέρει δυο ή τρεις ενορίες σε κάποια μικρότερα χωριά.
Ο πρώτος ναός της Γιαννιτσούς με την ονομασία «Μεταμόρφωσης του Σωτήρος», όπως θα διαπιστώσουμε παρακάτω από τις αρχειακές εγγραφές, πρέπει να χτίστηκε με την εγκατάσταση των πρώτων κατοίκων στην περιοχή, το 1833 ή προς τα μέσα της δεκαετίας του 1830. Ο Ναός αυτός πιθανολογείται πως πρέπει να ήταν χτισμένος στην ίδια θέση η λίγο ανατολικότερα της θέσης, στην οποία σήμερα βρίσκεται χτισμένο, το καλαίσθητο και σύγχρονο εκκλησάκι με την ομώνυμη ονομασία στη είσοδο του κοιμητηρίου.
Το γεγονός της επιλογής της θέσης ανέγερσης αυτού του παρεκκλησιού, από ανθρώπους γνώστες των γεγονότων του χωριού, μεταξύ των οποίων: ο καθηγητής φυσικής Θεόδωρος Γιωτόπουλος, οι Δημήτριος και Μαρία Ζαχάκη, ο Ιωάννης Χ. Ντρούκας κ. α, αλλά και οι διάσπαρτες εγκαταλειμμένες πέτρες, από παλαιά οικοδομή, που υπήρχαν εκεί επί των ημερών μας, στην είσοδο του σημερινού κοιμητηρίου, μας εδραιώνουν την πεποίθηση μας για τη θέση του πρώτου ναού στο χωριό.
Ας περιηγηθούμε τα διάφορα έγγραφα των Γ. Α.Κ:
α) Το Γ.Α.Κ 4 του φ. 47 «Εκλογικά της Συλλογής Λαδά», μας πληροφορεί ότι, στις πρώτες επίσημες εκλογές του 1843 για εκλογή παραστατών, που θα παραστούν στην Εθνοσυνέλευση για το σύνταγμα, πήραν μέρος οι άρρενες που συμπλήρωσαν το 25 έτος της ηλικίας των.
Το έγγραφο αυτό εκτός των άλλων έχει ως εξής:
Σήμερον 26ην του μηνός Σεπτεμβρίου του έτους 1843 Συνελθόντες οι εν τω χωρίω Καλύβια Γιαννιτσούς της επαρχίας Ν. Πατρών της Φθιώτιδας Κάτοικοι εις την εκκλησίαν Μεταμορφώσεως του Σωτήρος περί την 10ην π.μ επί παρουσία του Παρέδρου Αναγνώστη Κουτζολέλου προεδρεύοντος και του Ιερέως Αντωνίου Σακελλαρίου δια να εκλέξουν τους εκλογείς των κατά τας διατάξεις του από 4 Μαρτίου 1829 διατάγματος…… Στον τιμώμενο ναό του Σωτήρος του χωρίου Γιαννιτσούς.
Για το ίδιο παραπάνω θέμα, υπάρχει και δεύτερο έγγραφο από άλλους συντάκτες του ιδίου παραπάνω φακέλου με την ίδια ημερομηνία Οκτώβριος 1843. (Το πλήρες κείμενο και τα ονόματα των εκλογέων στο κεφάλαιο Εκλογικά)
Ενώ, πάλι από την ίδια πηγή (ΓΑΚ Λαμίας), υπάρχουν δυο συμβόλαια του 1856 και 1857 πωλητήριο και διαθήκη αντίστοιχα, που μας πληροφορούν ότι την περίοδο αυτή, η ενορία της Γιαννιτσούς δεν είναι του Σωτήρος, αλλά η ενορία του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, ήτοι:
1) Συμβόλαιο α/α 6885/4/11/1856 του συμβολαιογράφου, Αλ. Χατσίσκου που μεταξύ άλλων αναφέρει:
……Επί παρουσία μαρτύρων: του Αναγνώστου Σαμαρτζή και Κώστα Σώκη γεωργών κατοίκων Γιαννιτσούς, αλλά και άλλων δυο. μαρτύρων από τη Λαμία τους οποίους κάλεσε ο συμβολαιογράφος προς πιστοποίηση της ταυτότητας του Αλέξιου Δήμου κατοίκου Γιαννιτσούς άνευ επαγγέλματος, ο οποίος δήλωσε ότι έχει στην κατοχή του, το 1/3 του ερειπίου μύλου. ….. πούλησε το 1/3 του εξ αδιαιρέτου ερειπίου Μύλου εις την θέση Ρούζια στην εκκλησία του χωριού Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος αντί δραχ. 542 τις οποίες έλαβε από τον επίτροπο της εκκλησίας Δημητρίου Μαργαρίτου γεωργού…..
2) Ένα χρόνο μετά το παραπάνω συμβόλαιο αγοράς του 1/3 του ερειπίου μύλου, έχουμε στα χέρια μας την διαθήκη του Δημητρίου Λούκα από το χωριό Ασβέστη στις 29 Απριλίου 1857 που έχει ως μάρτυρες 3 Γιαννιτσώτες της ενορίας του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Ήτοι:
Εν Λαμία σήμερον την εικοστήν Απριλίου του χιλιοστού οκτακοσιοστού πεντηκοστού εβδόμου έτους (1857)………“Αμέσως μετά ηρώτησα αυτόν αν γνωρίζει γράμματα και μου απεκρίθει δεν γνωρίζει, και επί τούτω προσεκάλεσα τέσσαρες μάρτυρας τους Κων/νο Βαρβατάκην, κτηματίας, Ιωάννην Νταβέλαν, Δημήτριον Αναγνώστου, επίσης κτηματίες κατοίκους και των τριών του χωρίου Γιαννιτσούς του Δήμου Μακρακώμης Φθιώτιδας, έχοντας τας οικίας των εις την ενορίαν του εν τω αυτώ χωρίου ναού Ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος και υπαγομένους και τους ιδίους εις την αυτήν ενορίαν και”…….. πηγή: Γιώργος Χ. Καραγκούνης στο το βιβλίο του «Ασβέστης» και στο κεφάλαιο «ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
3) Μετά από επιτόπιο έρευνα στα τοιχία του σημερινού Ναού, για ημερομηνία κτιτορικής ανέγερσης του πρώτου και μικρότερου ναού. Διαπιστώνεται, ότι ο προηγούμενος και μικρότερος ναός, του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, ήταν κτισμένος στην ίδια σημερινή του θέση και στη συνέχεια με την επέκταση του Ναού το 1910 ενσωμάτωσε την είσοδό του με ημερομηνία ανέγερσης 1852, στη νότια μόστρα της τειχοποιίας που βλέπει προς την πλατεία. Παραμένει εκεί για να μας θυμίζει την από αιώνες ύπαρξη του.
Το σχήμα αυτής της εισόδου του πρώτου και μικρότερου Ναού του «Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου»: είναι στενή και χαμηλή, έχει ύψος περίπου 1,60 μ, ώστε ένας άντρας με κανονικό ανάστημα πρέπει να σκύψει για να μπει μέσα. Ίσως τούτο είναι ενδεικτικό ότι, ο προγενέστερος Ναός του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, χτίστηκε με τον τρόπο που γίνονταν οι είσοδοι των προεπαναστατικών ναών και των μοναστηριών κατά την διάρκεια της τουρκοκρατίας. Ήτοι: Είχαν αυτό το σχήμα τέτοιο (μικρές και στενές) για να εμποδίζουν τους τούρκους αλλά και τους δικούς μας καπεταναίους να μπαίνουν μέσα καβάλα στ’ άλογα τους και να προσβάλουν την χριστιανική πίστη.
«Ο Λαϊκός στοίχος: Καβάλα παν στην εκκλησιά καβάλα προσκυνάνε, καβάλα παίρν’ αντίδωρο απ’ του παπά το χέρι»
4) Η ημερομηνία ανέγερσης που είναι χαραγμένη σε πέτρα αυτής της εισόδου δεν είναι ευδιάκριτη, διότι τα βλήματα τις οβίδας που έσκασε στην πλατεία του χωριού, το 1943 και πήρε στο θάνατο επτά ανθρώπους, έχει αλλοιώσει το δεύτερο και τον τρίτο αριθμό, ο οποίος σύμφωνα με τα παραπάνω αναφερόμενα, συμπίπτει με το 1852. Ενώ και κατ’ άλλους ερμηνεύεται, το 1862.
5) Μια άλλη ένδειξη που επιβεβαιώνει τα παραπάνω, είναι και το τέμπλο του Ναού, για το οποίο διεξοδικά θα αναφερθούμε πιο κάτω. Αυτό φιλοτεχνήθηκε από ευρυτάνες «ταλιαδούρους» ξυλογλύπες το 1883. Ήταν προσαρμοσμένο σε μικρότερο σε πλάτος ναό. Κατά την επέκταση του Ναού σε πλάτος και μάκρος, που έγινε το 1910, όπως μας πληροφορεί η μαρμάρινη επιγραφή πάνω από την νότια είσοδο-έξοδο του Ναού, αναγκάσθηκαν να προσθέσουν ισομεγέθες ξύλο καρυδιάς στα δυο πλαϊνά σημεία. Η παραπάνω χρονολογία, είναι η περίοδος που η Γιαννιτσού γνωρίζει πληθυσμιακή έκρηξη, ξεπερνά τις χίλιες ψυχές, και οι ανάγκες των για λατρεία και προσευχή μεγάλες.
Μητρόπολης του χωριού, γιορτάζει στις 8 Μαΐου. Ο περικαλλής ναός του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου του χωριού μας, είναι Βυζαντινού ρυθμού σε σχήμα βασιλικής, λιθόκτιστος από υλικά της περιοχής και οι τοίχοι του με τις εσωτερικές κολώνες του, στο ύψος των 5 μέτρων είναι δεμένες από γωνία σε γωνία με σιδερόβεργες χιαστή.
Κατά τον Γιώργο Λυτοσελίτη οι τοίχοι όσο ανεβαίνουν καθ’ ύψος μετά από αυτό το σημείο, συγκλίνουν ελάχιστα προς το κέντρο, με αποτέλεσμα την καλλίτερη αντοχή του ναού σε κάθε σεισμό.
Η περίμετρος του ναού είναι …. το δε ύψος του υπερβαίνει 7,5 μέτρα. Ο τρούλος του σε θαλασσί χρώμα φθάνει στο ύψος 13 μέτρα και το ύψος του επιβλητικού καμπαναριού είναι στα 15 μέτρα περίπου.
Αν μάλιστα υπήρχε και κανένα παλιό ντοκουμέντο αυτό θα χάθηκε με τον ατυχή πόλεμο του 1879 όπου οι τούρκοι ανακατέλαβαν την Φθιώτιδα και έφθασαν μέχρι τη ταράτσα της Λαμίας προξενώντας μεγάλες καταστροφές στις εκκλησίες και τα μοναστήρια στο πέρασμά τους.
Με βάση τα πρακτικά του « Α Διεθνούς Συνεδρίου Ρούμελης» στις 14 -17 Σεπτεμβρίου 2001 στο Κάστρο της Λαμίας. Η κυρία Καλίτσα Γιαννοπουλου- Τσιάκα στην εργασία της με Θέμα «Το ξυλόγλυπτο Τέμπλο του ναού Αγίου Γεωργίου Ροβολιαρίου Φθιώτιδας» μεταξύ άλλων γράφει: Το κτίσμα του ναού είναι έργο του τέλους του 17ου αιώνα και λόγου της φθοράς των τοίχων, ύστερα από εσφαλμένους υπολογισμούς των επισκευαστών διατήρησαν μέρος των παλαιοτέρων τοίχων, δεν κατάφεραν όμως να διατηρήσουν το ύψος της οροφής, ή έστω μεγαλύτερο, αλλά το έκαναν μικρότερο με αποτέλεσμα να αναγκασθούν εκ των υστέρων να αφαιρέσουν ένα εγκάρσιο τμήμα κατά μήκους του ξυλόγλυπτου για να χωρέσει το υπόλοιπο. Ενώ ακριβώς το αντίθετο από ότι συνέβη στο ναό του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου της Γιαννιτσούς το 1910, όχι μόνο έγινε μεγαλύτερος ο ναός αλλά και ψηλότερος, για αυτό έγινε και προσθήκη ξύλου στα πλάγια.
Το τέμπλο του Ροβολιαρίου αναφέρει ότι δημιουργήθηκε στο τέλος του 17ου ή αρχάς του 18ου αιώνα με πλούσια παραδοσιακά στοιχεία. Ονόματα καλλιτεχνών όπως γίνεται με άλλα τέμπλο δεν αναφέρει.
Οι Τάκης Ευθυμίου και Αθ. Κολιόπουλος τους οποίους και ευχαριστώ για την εύγλωττη πληροφόρηση στο βιβλίο τους «Το ξυλόγλυπτο τέμπλο της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Παλαιοκάστρου Φθιώτιδας» γράφουν: «Το ξυλόγλυπτο τέμπλο της Κοιμήσεως της Θεοτόκου του Παλαιοκάστρου Φθιώτιδας, φιλοτεχνήθηκε από τον Γε και Νι Μηλιώτη (πατέρας και γιος) και το έργο τους ξεκίνησε το 1889 και το αποπερατώνουν στις 5 Αυγούστου του 1890».
Το τέμπλο της Γιαννιτσούς, που θα περιγράψουμε κατά το δυνατόν πιο κάτω, τελείωσε οκτώ χρόνια πριν από αυτό του Παλαιοκάστρου. Ένας από του παραπάνω τεχνίτες, ο Γε. Μηλιώτης μετείχε και στο τέμπλο της Γιαννιτσούς, αλλά με τελείως διαφορετική σκαλιστική τεχνοτροπία, τηρώντας όμως πάντα με ευλάβεια την αλληλουχία των Θρησκευτικών γεγονότων στις παραστάσεις στα διάφορα επίπεδα (Θωράκια) του τέμπλου κ.α
α).Το Τέμπλο
β).Το Προσκυνητάρι,
γ). ο Άμβωνας,
δ). ο Δεσποτικός Θρόνος,
ε). το Αριστερό Αναλόγιο.
στ).Το Ευαγγέλιο του 1810
ζ). Αγία Τράπεζα.
Δεν θεωρώ τον εαυτό μου ως τον καταλληλότερο να περιγράψω αυτά τα κειμήλια, πολύ δε περισσότερο το τέμπλο, το ανεπανάληπτο αυτό έργο.
Θα προσπαθήσω να δώσω κάποιες πληροφορίες μέσα από τις οποίες κάποιοι, ίσως πιο γνώστες να τα αποδώσουν σαφώς καλλίτερα. Ας γίνει όμως μια αρχή.
α)Το Τέμπλο του ναού του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου της Ν. Γιαννιτσούς, της Παλαιοβράχας, του Παλαιοκάστρου, πιθανόν και άλλα, στο Φθιωτικό χώρο φιλοτεχνήθηκαν από τους ίδιους παρακάτω καλλιτέχνες. Οι ίδιοι καλλιτέχνες φιλοτεχνήσαν και το τέμπλο του ναού της Αγίας Τριάδας Ευρυτανίας. Τα τέμπλα αυτά είναι ένα δείγμα εξαιρετικής και ανεπανάληπτης ξυλογλυπτικής δημιουργίας και δη λαϊκής τέχνης και φιλοτεχνήθηκαν όπως αναφέρεται παρακάτω από τους γνωστούς για την εποχή Γιαννιώτες καλλιτέχνες, τους «ταλιαδούρους» όπως τους αποκαλούσαν.
Αναφέρομαι στην περιγραφή του παραπάνω τέμπλο για να καταδείξω στον αναγνώστη την ομοιότητα των δυο τέμπλων, μόνο ως προς την τεχνική δομή και όχι την ξυλογλυπτική τέχνη, αλλά για τη διαφορά του βυζαντινού και του μεταβυζαντινού.
Με βάση την παραπάνω περιγραφή του Γ. Ν. Οικονόμου το τέμπλο της Γιαννιτσούς ανήκει στο μεταβυζαντινό.
Τα βασικά αρχιτεκτονικά τμήματα του τέμπλου του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου είναι τα θωράκια που χωρίζονται από 10 καθ’ ύψος κολώνες
Στο πρώτο επίπεδο ανήκουν:
1) Οι κίονες, 2) η Βάση, 3) η Ποδιά, 4) η Σταφυλή, 5) ο κάτω Κεταμπές, 6) οι Δεσποτικές εικόνες, 7) Η Βημόθυρα, 8)Το Άγιο Ποτήρι
Στο δεύτερο επάνω επίπεδο είναι:
9)πάνω Κεταμπές, 10) το Κιμέρι, 11) η Περιστέρα, 12) Ρίζα Ιεσαί, 13) Δωδεκάορτο. 14). Εικόνες Αποστόλων Αγίων και το 15) η Στέψη ή επίστεψη
1.Πεσσοί (Κίονες)
Τα επίπεδα (οριζόντια) του τέμπλου μέχρι το μέσον σχεδόν από το 2-8 όπως αναφέρουμε πιο πάνω, χωρίζονται μεταξύ τους από 12 κάθ’ ύψους πεσσούς (κίονες) σκαλιστούς με διάφορες παραστάσεις του φυτικού και ζωικού βασιλείου και σταφύλια, ήτοι, 6 κίονες αριστερά και 6 δεξιά της Ωραίας Πύλης, Βημόθυρα. ( Χρήζει μια επιτόπιας έρευνας για το τι είναι οι παραστάσεις των σκαλιστικών)
3. Η ποδιά: 8 σκαλιστά θωράκια 4 αριστερά και 4 δεξιά της Ωραίας Πύλης είναι σε σχήμα ορθογωνίου σκαλισμένα με διάφορες παραστάσεις.
4. Η Σταφυλή: Στενή λουρίδα ξύλου που χωρίζει την ποδιά από τον κάτω Κεταμπέ και είναι σκαλισμένη με κλαδιά αμπέλου.
5. Ο κάτω Κεταμπές: Είναι σκαλιστός με διάφερες παραστάσεις και αναλόγιο διαφόρων εικόνων.
6 Οι Δεσποτικές εικόνες: Ακριβώς πάνω από τον κάτω κεταμπέ, σε μεγάλο μέγεθος, δεσπόζουν μεγαλόπρεπα οι βασικές δεσποτικές εικόνες, στηριζόμενες στα πλάγια στους σκαλιστούς πεσσούς (Κολώνες).
Δεξιά της Ωραίας πύλης βλέποντας ανατολικά:
H εικόνα του Χριστού: Έχουν σβήσει οι λέξεις, υπάρχει μόνο η λέξη Δαπανη και η ημερομηνία 1870.
Η εικόνα του Αγίου Ιωάννη Πρόδρομου: Δαπάνη Αθανάσιος Δ. Πρεμέτη 20/2/1864
Η εικόνα του Αγίου Νικολάου: Φιλοτεχνήθηκε από τον καλλιτέχνη Ζμυρη ή Ζμυρίου Δαπάνη των Ταγματάρχη Ν. Δουδουμόπουλο[1] και Ν.Κ. Καλτζα επίσης Ταγματάρχης το 1883.
Η εικόνα του Αρχάγγελου Γαβριήλ, φυλάσσει τη δεξιά βοηθητική θύρα του Ναού και
Η εικόνα του Αγίου Δημητρίου του Μυροβλύτη έφιππος: Φιλοτεχνήθηκε 15 Ιουλίου 1868
Αριστερά της Ωραίας Πύλης , όπως τις βλέπουμε είναι:
Η εικόνα της Παναγίας κρατώντας τον Χριστό: έγινε «Δαπάνη των: Αθανασίου Δ. Πρεμέτη, Κώστα Τζάνη Ιωάννου, Ζωίτσα Ιωάννου, Κανέτη τη ΙΙ Αυγούστου 1881».
Η εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου προς τιμήν του οποίου έχει ανεγερθεί ο Ναός:. Δαπάνη Ι. Δημου Χατζή 1833. “Σύμφωνα με τον Γ. Καμμάρα και Ιω. Κουμπαράκη την εικόνα την έφεραν το 1833 οι μεταναστεύσαντες από παλαιά Γιαννιτσού”
Η εικόνα του Αγίου Κωνσταντίνου και της Αγίας Ελένης: «Δαπάνη: Κωνσταντίνου Βαγγελάρα, και Ιωάννη Δ. Αλεξογιάννη 1881 Μάρτιος, έργο ΧΒΗα Σαμαρινάκη»
Η εικόνα του Αρχάγγελου Μιχαήλ που φυλάσσει την αριστερή του Ναού βοηθητική θύρα.
Η εικόνα του Αγίου Γεωργίου, έφιππος ακοντίζει τον δράκοντα με το κοντάρι του, που συμβόλιζε την ειδωλολατρία: «Δαπάνη των: Ν,Αργυρόπουλος, Γρ. Αργυρόπουλος, Βαγγέλης Νικολάου Γρ. Μανιώτης το μνημόσυνον (δυσνάγνωστη λέξη) αηθηον 1883 Γιαννιτσού».
Άλλες εικόνες με αφιερώσεις:
Η εικόνα, ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος με τον Άγιο πρόχωρο, «Δαπάνη, Δημητρίου Καζάσι, και Πέτρου Γεωρ Πέτρου και Ιωάννου Μπουγιατζή»
Η εικόνα, ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος καθήμενος «Διά χειρός Ιωάννου Ζμυρίου ΑωΛΓ 1833
[1] Το 1856 ήταν λοχαγός στη Διοίκηση του λόχου στις στρατώνες της Γιαννιτσούς διώκτης ληστών
7.Στο κέντρο του τέμπλου ανοίγεται η βημόθυρα της Ωραίας πύλης, είσοδος προς το Ιερό Βήμα,.
8. Το «Άγιον ποτήριον» κοιλόκυρτο περίγραμμα με διάφορα σκαλιστά σύμβολα και λουλούδια άριστα συνδυασμένα με το υπόλοιπο του τέμπλου.
Κλείνοντας η βημόθυρα, μεγαλόπρεπα προβάλει ο Αρχιερέας
Ο Αρχιερέας μαζί με τους δύο Αρχαγγέλους των βοηθητικών θυρών συμβολίζουν τα άβατο της εισόδου εις το ιερό βήμα.
Το δεύτερο επίπεδο είναι ακριβώς πάνω από τις δεσποτικές εικόνες και δεν χωρίζεται με κολώνες.
9. Ο πάνω Κεταμπές: (Θωράκιο) είναι διακοσμημένος με διάφορες παραστάσεις του θρησκευτικού και του φυτικού βασιλείου περιεχομένου
(Να το ερευνήσουμε εάν υπάρχει, διότι λόγου του χαμηλού φωτισμού δεν το ξεχώρισα)
10. Κιμέρι: Ζώνη με ημικυκλικές ολόγλυφες αψίδες χωρίς κολώνες και καταλαμβάνουν όλο το μήκος του τέμπλου.
11. Περιστερά: Στενή λουρίδα με ολόγλυφα σκαλιστά περιστέρια από τις μύτες των οποίων κρατιούνται οι καντήλες των Δεσποτικών εικόνων, τα οποία σήμερα δεν υπάρχουν όλα
Συνεχίζοντας την περιγραφή του τέμπλου πάνω ακριβώς από τις ημικυκλικές αψίδες βρίσκεται
12. Η Ρίζα Ιεσσαί: Στενή λουρίδα που καταλαμβάνει όλο το μήκος του τέμπλου σκαλισμένη με άμπελο μέσα από την οποία ξεφυτρώνει όλο το γενεαλογικό δέντρο του Χριστού, σε μικρές κυκλικές εικόνες. ;;;;
Λίγο ψηλότερα από τη Ρίζα Ιεσσαί είναι
13. Το Δωδεκάορτο: Το κοσμούν περίπου 22 ημικυκλικές ή ορθογώνιες εικόνες από τη ζωή του Χριστού χωρίς συγκεκριμένη σειρά.
να είμαι βέβαιος, γιατί λόγω του ύψους, δεν μπόρεσα να διακρίνω καλά. Ο Μυστικός δείπνος και οι εικόνες των πρωτοπλάστων, όπου βρίσκονται διάφορες μικρογραφίες σε ελλειψοειδή κορνίζα. :::::
Οι εορτές που αποτελούν το δωδεκάορτο είναι:
Ο σταυρός σκαλιστός περιβάλλεται από διάτρητη κορνίζα και τον τοποθέτησαν στο ψηλότερο σημείο του τέμπλου επί της κορυφής ενός αμβλυγώνιου σκαλιστού τριγώνου στο κέντρο του οποίου βρίσκεται ένας ελλειψοειδής κύκλος με ένα πολυάκτινο ολόχρυσο μάτι.
Συμμετρικά μεταξύ του σταυρού έχουν τοποθετηθεί τα δύο λυπηρά εξαπτέρυγα, το αριστερό φέρει εικονογραφημένη την εικόνα της μητέρας του Χριστού και το δεξιό την εικόνα του αγαπημένου μαθητή του Χριστού, του Ιωάννη Θεολόγου.
Ατενίζοντας ευλαβικά προς τα επάνω, ο πιστός εκστασιάζεται από το ύψος το θαλασσί χρώμα του θόλου και τους υπεριπτάμενους αγγέλους νομίζει ότι ο σταυρός εγγίζει νοερά τον ουρανό.
Μακρύτερα από τα λυπηρά εξαπτέρυγα δυο ολόγλυφα περιστέρια βαστάζουν τις καντήλες που βρίσκονται μπροστά από τις εικόνες του Χριστού και της Παναγίας.
Τέλος το τέμπλο του χωριού στο δεξιό επάνω 2ο μέρος του, λίγο πιο πάνω από την βοηθητική θύρα η οποία φυλάσσεται από τον αρχάγγελο Γαβριήλ, στην περιστερά υπάρχει η επιγραφή με τα ονόματα των γλυπτών, ως εξής:
Αποπερατώθηκε Σκαλιστικά, εργασία παρετων:Κων/νου Μητσώρου, Γεωργίου Μηλιώτου και Κων/νου Καισαρώτη. Στο αριστερό μέρος του τέμπλου και στο ίδιο ύψος υπάρχει η ημερομηνία 1883/ 20 Σεπτεμβρίου.
Τα παραπάνω ευρήματα χρειάζονται περαιτέρω επεξεργασία διότι λόγου του μεγάλου ύψους και του χαμηλού φωτισμού της ημέρας δεν μπόρεσα να διακρίνω πολλά πράγματα. Επιπρόσθετα δε το τέμπλο, από ότι μου είπε, ο Χρήστος Μανιώτης μέχρι ενός ορισμένου σημείου έχει περαστεί με λαδομπογιά και αυτό μπορεί κάποια γράμματα ή σκαλίσματα επίχρυσα που είναι πιθανόν να υπήρχαν να μην διακρίνονται.
Πηγή: Για την περιγραφή, αντλήθηκαν πληροφορίες από το βιβλίο του Τάκη Ευθυμίου και Αθ. Κολιόπουλου με τίτλο «Το ξυλόγλυπτο τέμπλο της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Παλαιοκάστρου Φθιώτιδας». Γ. Ν. Οικονόμου Τέμπλο Ιεράς Μονής Ρεντίνας
Επίσης Λείπει το ένα προσκυνητάρι και ένα αναλόγιο που έχουν αντικατασταθεί με νεότερα, από ότι θυμάμαι υπήρχαν και στασίδια της ιδίας εποχής με την ίδια σκαλιστική τεχνοτροπία, τα οποία σήμερα δεν υπάρχουν.
Σαν Γιαννιτσώτες νοιώθουμε περήφανοι για την προσφορά-παρακαταθήκη των προ παππούδων μας, για την ανεκτίμητη καλλιτεχνική αξία του ξυλόγλυπτου αυτού έργου, που αποπνέει στους εκκλησιασμένους πιστούς ένα μυσταγωγικό και ζωογόνο παλμό θρησκευτικής ανάτασης
Επίσης των ιδίων καλλιτεχνών σκαλισμένα και της ίδιας περιόδου είναι ο Δεσποτικός Θρόνος, Ο Άμβωνας, το ένα Προσκυνητάρι και το αναλόγιο.(τα οποία πρέπει να Περιγραφούν)
β) Προσκυνητάρι
γ) Άμβωνας
δ) Ο Δεσποτικός Θρόνος, σκαλιστικά έγινε από τους ίδιους καλλιτέχνες και από το ίδιο καρυδιάς ξύλο. Η βάση πάνω στην οποία στηρίζεται είναι σκαλισμένα δυο ξυλόγλυπτα λιοντάρια, σε ήρεμη καθιστή στάση, δείγμα ισχύος και εξουσίας. Το κουβούκλιο στηρίζεται πάνω σε δυο δράκοντες, που συμβολίζουν τους φρουρούς της ορθοδοξίας
ε)Αναλόγιο
στ) Ιερό Ευαγγέλιο του 1810
ζ) Αγία Τράπεζα
Το Οστεοφυλάκιο Αριστερά, μπαίνοντας στο νεκροταφείο και εντός του περιβάλλοντος χώρου. Ανεγέρθη με την συνδρομή του Συλλόγου των Απανταχού Γιαννιτσωτών επί προεδρίας Κων/νου Πρεμέτη, το 1989. Υπάρχει επιτύμβια πλάκα που αναφέρει « ΠΑΣ Ο ΖΩΝ ΚΑΙ ΠΙΣΤΕΥΩΝ ΕΙΣ ΕΜΕ ΟΥ ΜΗ ΑΠΟΘΑΝΉΣΗ ΤΟΥ ΑΙΏΝΟΣ»